O PIENINACH OGÓLNIE

Jedyny w swoim rodzaju krajobraz pieniński nie ma odpowiednika na ziemiach Polski, a pod względem uroku nie ustępuje nawet Tatrom. Na niewielkiej przestrzeni (30 km2) skupia się tu tak wielka ilość różnorodnych elementów rzeźby i pokrycia roślinnego, że wystarczyłaby ich na gustowne urządzenie przynajmniej kilku łańcuchów górskich. Z łagodnie sfalowanych grzbietów wyrastają ostre stożki Macelaka (857 m), Flaków (805 m), Nowej Góry (903 m), ciemne lesiste zbocza przerywają piony jasnych skalic - strzelistych i stromych a wysokością dorównujących tatrzańskich Zamarłym Turniom i Mnichom. Wśród urwisk wije się nieporównany kenion Dunajca - fenomen krajobrazowy w skali Europy - na którego dnie rzeka zatacza tęczowe meandry. Romantyczne doliny i dolinki wypełnione są dziką wegetacją. Bujna szata leśna ma w wielu miejscach charakter pierwotny, gdzie indziej przeplata się mozaikowo z barwnymi i wonnymi polanami, na których w kwiatach tonie się po pachy. Skała, woda, zieleń, błękit,. Widoki z wierzchołków Sokolicy (747 m), Okrąglicy (982 m), Czertezika (772 m) słusznie zaliczają znawcy do najwspanialszych w Polsce.

Ale atrakcyjność Pienin polega nie tylko na tym . Poza urokami krajobrazu mają one dla turysty jeszcze jeden wabik; są niezwykle ciekawe. Skomplikowana budowa geologiczna od półtora wieku frapuje uczonych, a jej zagadki - jak się wyraził M. Lugeon (1903) - "stanowią szczyty naszej nauki". Niezwykle bogate ukształtowanie powierzchni pasma wpływa na zróżnicowanie klimatu i warunków siedliskowych, czego konsekwencją jest bezprzykładne bogactwo flory i fauny - pod względem zagęszczenia osobliwości nie mające konkurencji w żadnym innym regionie Polski Położenie Pienin na skrzyżowaniu prastarych szlaków transkarpackich i na granicy dwu państw czyni z nich interesujący teren do badać historycznych. Barwna przeszłość ziemi pienińskiej oraz jej wielorakie przemiany gospodarcze  społeczne znalazły odbicie w "różnorodnym, bogatym i nad wyraz cennym materiale zabytków kultury". Również pod względem etnicznym są Pieniny szczególnie uprzywilejowane, a ich folklor ma jeden niezaprzeczalny walor: jest do dziś żywy.

Wartości naukowo-poznawcze Peinin zostały docenione co najmniej tak samo wcześnie, jak ich krajobrazowe piękno, a w penetracji pasma uczeni wyprzedzili turystów. Już w 1751 działała tu grupa naukowców z Wiednia, z polskich strony badania zaoczątkował S. Staszic (ok. 1804). Lista badaczy Pienin obejmuje dziś ponad sto nazwisk. Kilka Warto zapamiętać: geologia - V. Uhlig, L. Horwitz i K. Birkenmajer, botanika - F. Herbih, S. Kulczyński i B. Pawłowski, fauna - L. Sitowski, etnografia - R. Reinfuss (znawca Łemkowszczyzny), historia - J. Rafacz i M. MAtras, krajoznawstwo - K. Łapczyński, K. Sosnowski i B. Gustawicz. W r. 1937 otrzymały Pieniny kapitalną mapę 1:20 000, zaś w 1955 - monografię popularnonaukową byłego dyrektora PPN, S. Smoleńskiego.

Światowe uznanie dla walorów turystycznych i naukowych Pienin znalazło ostatnio oficjalny wyraz w rezolucji Kongresu Międzynarodowego Unii Ochrony Przyrody, w której uznano Pieniny za jedną z głównych osobliwości przyrodniczych Europy.

TOPOGRAFIA

Pieniny stanowią centralne wypiętrzenie tzw. Pienińskiego Pasa Skałkowego, tworzącego łuk 100 km długości i złożonego skromnie licząc, z ok. tysiąca skalic. Wznoszą się one na pn. wsch. od Tatr jako samodzielny łańcuch górski 35 km długości i ok 5 km szerokości. Od pn. sąsiadują z Gorcami i Pasmem Radziejowej, od pd. - z przedgórzami Magury Spiskiej, Granice wyznaczają: od zach,. rzeka Białka, od pn. - Dunajec, szoda Czorsztyn - Szczawnica i pot. Grajcarek, od wsch,. - przeł. Rozdziela (862 m), od pd. - pot. Lipnik, Dunajce, wreszcie rzeczki Niedziczanka Łapszanka.

Pasmo dzieli się na trzy odmienne charakterem i dość myjąco rozgraniczone grup: Pieniny właściwe (między Czorsztynem i Szczawnicą), Pieniny Spiskie (między Czorsztynem a Białką) i Małe Pieniny (na wsch. od wylotu przełomu). Autorem tego podziału jest krajoznawca, K. Sosnowski (1924). Współcześni przyrodnicy korygują go niekiedy, włączając do Pienin właściwych również grupę Bystrzycką (704 m) i Zielone Skały, co w sumie pokrywa się, z grubsza, biorąc, z obszarem PPN. Całkowicie w granicach Polski znajdują się tylko Pieniny  Spiskie. Pd. stoki Małych Pienin oraz grupa Gorlicy (833 m ) i Płaśnego Wierchu (889 m) należą do Czechosłowacji. Najniżej schodzi teren w Krościenku (420 m). Szczyty wznoszą się średnio 300 - 500 m ponad dno doliny, przy czym wysokości bezwzględnie nie są duże. Z Tatr z trudem dostrzega się Pieniny, chociaż z Pienin tak wspaniale widać Tatry. Najwyższym szczytem centralnej cześci pasma są Trzy Korony (982 m). Główną kulminację Pienin Spiskich stanowi Żar (879 m), Małych Pienin - Wysoka (1052 m), najwyższe wzniesienie całego Pienińskiego Pasa Skałkowego.

Pieniny Spiskie składają się z dwóch wyniosłości - Żaru (879 m) i Cisówki (ok 750 m), czyniących wrażenie jednolitego grzbietu. Porastają je ciemne świerkowe lasy. Małe Pieniny, od dawna zagospodarowane przez Łemków, mają postać szerokiego grzbietu pokrytego polanami i polami. Większe kompleksy leśne występują we wsch. części. Najpiękniejszym gniazdem w całym paśmie są Pieniny właściwie, najsilniej zróżnicowane morfologicznie i najciekawsze pod względem przyrodniczym. Do nich potocznie ogranicza się nazwa Pienin, tu skupia się 80% ruchu turystycznego. Szczyty mają piękne ostre sylwetki, a doliny miejscami postać wąwozów skalnych (np. Wąwóz Szopczański). Budowa jest asymetryczna. Pn. zbocza opadają ku dol. Kroścnicy na kształt równi pochyłej ("wierzchowina"), zaś w stronę Dunajca obrywają się efektownymi ścianami wapiennymi o ekspozycji pd. lub. wsch. i wysokości do 300 m,. Pieniny właściwie dzieli literatura na 3 jednostki krajobrazowe: masyw Trzech Koron (982 m), Pieniny Czorsztyńskie i Pieninki. Jako czwartą jednostkę dodać trzeba koniecznie grupę słowackiej Golicy (833 m), przez geografów niesłusznie włączaną do Małych Pienin.

Pasmo Pienińskie opływa i przecina w centralnej partii rz. Dunajec, tworząc słynne oprzłeomy: Czorsztyński i Pieniński. Drugi z nich uznaje się powszechnie za najpiękniejszy przełom rzecznym Europy.

NAZEWNICTWO

Ze względu na silne zróżnicowanie morfologiczne padma i intensywne użytkowanie gospodarcze, sieć nazw miejscowych jest b. gęsta i interesująca. Jej oryginalność podnosi wielowiekowy rozwój historyczny, w dodatku z udziałem obcych nacji: w Małych Pieninach - Łemków, a na obszarze dawniej migracji spiskiej - Niemców (Hombark, Lemryk, Rabsztyn). Uderzający jest całkowity brak infiltratów węgierskich (nawet na Spiszu!), a także starszych słowackich.

Na komplet nazw pienińskich składa się ok .1400 jednostek, niemal wyłącznie ludowego pochodzenia. Nazwotwórczy wkład turystów jest - w odróżnieniu od Tatr Wysokich - minimalny (Sokola i skalna Perć, może Ostry Wierch i Ociemny Wierch). Najliczniej reprezentowane są nazwy pół, polan i skał. Nszwy pól mają przeważnie charakter osobowo-dzierżawczy (Pisariowa, Rojówka, Lorencowe Młaki). Często tez pochodzą od rodzaju grutu (Gliniki, Kamienne Ppole) lub położenia w obrębie całego "chotaru" (Kącina, Międzypotocze, Wękiesztuk). Wiele utrwala dawne jednostki miaru gruntu ( Łan, Stajanie, Nadawek) lub charakter pierwotnej szaty roślinnej (Klenina, Łęg, Bukowiny, Bereśnik). W nazwach polan odbija się niekiedy sposób ich wyrobienia (Łazek, Limierczyki, Palenica). Kultura pasterska w toponomastyce zaznacza się słabo, w zgodzie zresztą z historią gospodarczą pasma. Charakterystyczne dla Pienin są nazwy skał. Z ok. 200 w sumie ponad 100 przyroda na Pieniny właściwe. Ok. 35% całości stanowią określenia pewnych cech obiektów - np. Wylizana, Długa Skała, Bystrzyk, Ostrość, spiczastość form uwidacznia się w 9 nazwach, barwy - biała w 7, czerwona w 6. Czarna Skała jest tylko jedna. Przy skałach Pienin Spiskich i Małych przeważają nazwy osobowo-dzierżawcze (40%), których - rzecz ciekawa - w Pieninach właściwych jest b. mało (3%). Z wieloma nazwami wiążą się prymitywne legendy i anegdoty: z Fujarkowych Skał spadł pastuszek grywający na fujarce w Zbójnickich Skałkach ukrywali się czorsztyńscy zbójnicy, na ślimakowej Skale odbywają się dooczne "zloty" ślimaków pienińskich.

Rodowody nazw są przeważnie b. dalekie. Konfrontacja z zapisami w źródłach wykazuje, że - wbrew powszechnym sądom - ich brzmienie jest trwałe i nie ulega większym zmianom. Ok. 1475 J. Długosz notuje Homole ("Gomola") i "Szczawnicza pothok" - zapewne dzisiejszy Grajcarek. 1619 występują w dokumentach Nadłazki, Pod Flaki i Głębkoki Potok, 1620 - Podwapienne, 1621 - Toporzysków i Szopka, 1667 Jarmonta (1616 w frmie "Hermut"). Większe zespoły nazw zanotowane w l. 1879-81 przez B. Gustawicza są w całości żywe do dziś dnia - z reguł bez zmiany postaci i bez przemieszczeń.

W dziele Długosza zjawia się też po raz pierwszy nazwa Pienin. Mówiąc o wydarzeniach z l. 1214 i 1287 notuje in "Castrum Pyeniny" - obecny Zamek Pieniński. Późniejsze dokumenty przynoszą ją częściej: 1504 ("Pyenynen"),  1626 (las Pieniny), 1648 ("mons Pyenyen"), 1740 (Montes Pieniny"). Etnicznie odnosi się do masywu Trzech Koron, ściśle biorąc - polany na szczycie. Pochodzenie nie jest jasne. Pierwotnie wywodzono ją od rdzeni "pion" lub "piana", niekiedy od słowa "pień". Pisał W. Pol (1867): "Czy Pioniny od piona, czy Pieniny od pieniących się wód Dunajca tak nazwane, nie wiem. Tak różnie krąży z ust do usta ta nazwa, że za źródłosłów może jej służyć i pion i piana. P. Maciejewski (1846) uważa nazwę za ślad pobytu w tej okolicy plemion celtyckich (ok. V w. p.n.e.), co obecnie ostrożnie potwierdza A. Żaki (1955). "Pen" lub "penn" w narzeczach kimrobrytańskich ma oznaczać głowę, szczyt, górę. W XIX w. rozpowszechnione było zniekształcenie "Pioniny" z trudem zwalczane od 1858.

Toponomastyka Pienin nie ma dotąd opracowania naukowego a mamy wprowadziły w obiekt wiele nazw niewątpliwie błędnych, które próbuje korygować niniejszy przewodnik.

JAK POWSTAŁY PIENINY

Budowa geologiczna Pienin jest uważana za najtrudniejszy problem w geologii całych Karpat. Intensywne prace badawcze trwają od przeszło półtora wieku, mimo to wiele jeszcze zagadek czeka na wyjaśnienie. Do najciekawszych należy ciągle otwarta sporawa morfogenezy Przełomu Pienińskiego, pasjonująca zarówno geologów jak i geografów.

Do 1903 różne szkoły geologiczne różnie interpretowały strukturę geologiczną pasma. 1902 szwajcarski uczony, M. Lugeon - wyłącznie na podstawie mapy i opisu V. Uhliga - wystąpił z teorią płaszczowin. Podczas wycieczki kongresowej 1903 zyskała ona aprobatę najwyższych autorytetów i obowiązuje do dziś dnia. Sedymentacja dokonywała się na dnie mórz w ciągu szeregu epok geologicznych. Najstarsze osady - trias, główny zrąb - jura. W okresie środkowej kredy miało miejsce sfałdowanie i wydźwignięcie pasma. Na autochtoniczną serię czorsztyńską nasunęły się pod, serie niedzicka, brańska i pienińska. Po okresie denudacji nastąpił ponowny zalew morski a wraz z nim długo faza formowania się "osłony skałkowej" (warstwy zw. jarmuckie i pstre - piaskowce, zlepieńce, łupki). W początku trzeciorzędu (paleocen) odnotowano drugą falę ruchów tektonicznych, która spowodowała nowe przesunięcia płaszczowin. W dalszej fazie osadzały się piaskowcowo-łupkowe kompleksy objęte nazwą fliszu. Na przełomie paleogenu i neogenu trzeci z kolei akt ruchów górotwórczych zgniótł Pieniński Pas Skałkowy między potężnymi blokami - tatrzańskim i magurskim. Elementy plastyczne uległy zdruzgotaniu lub zmięciu, twardsze - rozbiciu na łuski i bloki. W tym czasie miała miejsce intruzja andezytów pienińskich, z którymi są związane szczawnickie i krościeńskie zdroje mineralne.

W ciągu milionów lat ożywiona erozja zdarła pokrywę zewnętrznych skał i wymodelowała oceną - wyjątkową w swym urozmaiceniu - rzeźbę Pienin. O jej ukształtowaniu i charakterze decyduje wewnętrzna struktura górotworu. Przełęcze, źleby, doliny powstały w podatnych na działanie czynników niszczących kompleksowych kompleksach paloegeńskich i kredowych. Szczyty, ściany i efektowne skalice zbudowane są przeważnie z twardych i podatnych na wietrzenie skał jurajskich i neokomskich - głównie wapieni rogowcowych, krynoidowych i bulastych. Żywo kontrastują one z łagodnymi formami "osłony skałkowej" i sądiedniego fliszu. W wapieniach dość słabo rozwinęły się zjawiska krasowe (małe jaskini i wywierzyska), a potoki i rzeki wcięły się w skał tworząc liczne wąwozy i przełomy (naliczono ich tu ok. 15) z niezrównanej piękności przełomem Pienińskim na czkee. W strefie kontaktu pasa skałkowego z fliszem magurskim powstały subsekwentne doliny potoków - Krośnicy, Grajcarka, Łapszanki i Lipnika, które odgraniczyły wał Pienin od masywów Magury Spiskiej i Beskidu Wysokiego, nadając im postać samodzielnego górskiego pasma.

Ilość prac naukowych poświęconych geologii Pienin idzie w setki, a ich podsumowanie stanowi obszerny "przewodnik geologiczny" K. Birkenmajera (1958).